• صفحه نخست
• تاریخچه موسیقی بوشهر

تاریخچه موسیقی بوشهر
پیش از این درباره موسیقی خاورمیانه از جمله موسیقی هرمزگان گفته بودیم. استان‌های جنوبی کشور موسیقی نزدیک به هم و حتی مشترک دارند و موسیقی هرمزگان و موسیقی بوشهر از بسیاری جهات شبیه به یکدیگر هستند.

قدمت تاریخی بوشهر به عهد ایلامی و تمدن بین‌النهرین باز می‌گردد و به همین دلیل آن را یکی از قدیمی ترین تمدن‌ها در ایران می‌دانند. بوشهر از دیرباز سکونت‌گاه اقوام و نژادهای مختلفی همچون دراویدی، سیاه‌پوست، سامی، عیلامی، سومری، نوردیک و عرب بوده است. گفته می‌شود که در زمان نادرشاه افشار این شهر پایگاه ناوگان دریایی حکومت بوده و به همین دلیل کشتی‌سازان زیادی از کشورهای مختلف برای ساخت کشتی‌های جنگی به این منطقه می‌آیند. اهمیت سیاسی و تجاری آن باعث می‌شود که افراد زیادی از مناطق و ملیت‌های مختلف به این منطقه بیایند. بخش مهمی از موسیقی بوشهر از درون این تحولات ایجاد شده است.

تاریخچه موسیقی بوشهر
اعراب و آفریقایی‌ها بیشترین تاثیر را بر شکل‌گیری موسیقی بوشهری گذاشتند و ریتم‌های آفریقایی در موسیقی آن کاملا مشهود است. علاوه بر این، در موسیقی این شهر، ردپای آوازها و ترانه‌های سنتی سایر اقوام ایرانی را می‌توان شنید. بسیاری موسیقی بوشهری را شبیه به ملودی ترانه‌های مازندرانی و همچنین پایان‌بندی شبیه به موسیقی بلوچی می‌دانند. همه این‌ها نشان‌دهنده ترکیب خصوصیات سرزمین‌هایی همچون هند و آفریقا با ویژگی‌های بومی و سنتی ایران است. همچنین موسیقی بوشهری با موسیقی لری بسیار در هم تنیده شده و گاهی تمیز دادن آن‌ها از هم و تعیین ریشه آن بسیار سخت است.

فرم های موسیقی بوشهری
موسیقی بوشهری بیشتر از هر چیز در دسته موسیقی شور و دشتی قرار می‌گیرد و آثار بسیار کمی از دستگاه بیات یا ماهور در آن مشاهده می‌شود. بخش مهمی از موسیقی بوشهر از  نوحه‌ها و آوازهاى مراسم عزادارى تشکیل شده است. حتی سینه‌زنی نیز در بوشهر توام با آواز و ساز است؛ مثلا برای خبر کردن مردم براى انجام مراسم سینه‌زنى از سنج و دمام استفاده می‌شود.  فرم ها و سبک های موسیقی بوشهری را می‌توان به دو دسته مذهبی و غیر مذهبی تقسیم کرد اما به صورت کلی به شرح زیر است:

۱. خیام خوانی
خیام‌خوانی از جمله آوازهای خاص محافل دوستانه به ویژه شب نشینی‌ها و گردهمایی‌ها است. این فرم از موسیقی بوشهری با ریتمی مشخص و به همراه همراه با فلوت و یک ساز ضربی مثل تمبک یا دایره اجرا می‌شود و حاضران نیز دست می‌زنند. خیام خوانی یکی از مشهورترین فرم‌های موسیقی بوشهر است که توسط تک‌خوان اجر شده و پس از خواندن یک یا چند رباعی از خیام، اشعاری از یزله‌های مختلف به عنوان اوج و مکمل خوانده شده و دوباره به رباعیات خیام باز می‌گردد.

در خیام‌خوانی، به غیر از رباعیات خیام، ممکن است از دوبیتی‌ها و رباعی‌های شاعران دیگر و از اشعار عامیانه نیز استفاده شود. در خیام‌خوانی از وزن لا حول ولا قوه الا بالله یا مفعولن مفاعیلن فعولن فعلات یا رباعی باید استفاده کرد که ابداع این سرایش، قالب اشعار خیام بوده و لذا به حرمت این شاعر بزرگ، این نوع موسیقی را خیام‌خوانی نام گذاشته‌اند. از جمله هنرمندانی که خیام‌خوانی آن‌ها مشهور است می توان به خدر عزیز زاده یا «عامو خِدِر» اشاره کرد.

۲. شروه خوانی
شره‌خوانی نوعی دوبیتی با آوازی رسا و غمگین است که به زبان محلی اجرا می‌شود. این نوع فرم موسیقی یکی از اشکال موسیقی لری است که در بوشهر و هرمزگان اجرا می‌شود. شروه در مناطق مختلف دارای آریه‌ها، تحریرها، سکوت‌ها و کشش‌های مختلف است. مناطق دشتی، دشتستان، تنگستان و تا حدودی شبانکاره و شهر بوشهر مراکز عمده شروه خوانی هستند.

شروه به معنای صدا و نغمه آهسته و بانگ است که از زبان پارسی گرفته شده است و با تلفظ‌ های شرفنگ، شرفه و… نیز شناخته می‌شود که به معنی نوعی خوانندگی و صدای پا است. در بوشهر به شروه، حاجیانی یا شنبه‌ای نیز گفته می‌شود؛ شروه بیشتر با دوبیتی‌های فایز دشتی یا اشعار مفتون خوانده می‌شود، به همین خاطر به آن فایزخوانی هم می‌گویند. در بوشهر قبل از شروع شروه‌خوانی اشعار مثنوی مولوی یا گاهی اشعار نظامی به عنوان مقدمه و آمادگی خواننده و نیز آمادگی مجلس و حاضران خوانده می‌شود.

اجرای شروه بیشتر به مجالس سنگین و باوقار و اهل ادب مربوط است و به طول کلی در فرهنگ سنتی بوشهر، شروه و شروه‌خوان از احترام ویژه‌ای برخوردار هستند.

۳. شاهنامه خوانی
شاهنامه‌خوانی فرمی از موسیقی بوشهر است که در محفل‌های شبانه و محافلاهل ادب و فرهنگ با آوازی خاص خوانده می‌شود. در حال حاضر شاهنامه‌خوانی به شکل غالب دیده نمی‌شود اما در میان اقوام لر به طور کامل از بین نرفته و در بوشهر گاهی دیده می‌شود. شاهنامه خوانی همیشه به صورت انفرادی یا چند نفری اجرا می‌شده و در اجراهای اقوام لر همراه با ساز تال (کمانچه محلی خرم‌آباد) و با سبک خاص خود همراه می‌شود.

شاهنامه‌خوانی با نقالی متفاوت است و در آن  گفتار و رفتار اغراق‌آمیز وجود ندارد و شاهنامه‌خوان با استفاده از لحن خود، داستانی از شاهنامه را بیان کرده و گاهی نیز از برخی حرکات برای رساندن معنی استفاده می‌کند.

موسیقی بوشهری
۴. چاووش خوانی
چاووش خوانی یا چاووشی هنگام بدرقه، استقبال یا دیدار زائران خوانده می‌شود. چاووشی هم چنین در  شب‌های سوم محرم، عاشورا، اربعین، در میان نوحه، در عروسی، کارهای ساختمانی و … نیز خوانده می‌شود. چاووش واژه‌ای ترکی به معنای جارچی، پیک، پیشرو کاروان یا کسی که دعوت رفتن به زیارت عتبات عالیات و خانه خدا کند است. این موسیقی برای خواندن نیاز به صدایی رسا دارد و به طور کلی زمانی که نیاز به تقویت روحیه جمع باشد، آواز چاووشی خوانده می‌شود. رسم چاوشی‌خوانی برای زائرین کربلا، مشهد، مدینه، نجف یا مکه از دوره صفویان و قاجاریان مرسوم شده اما در سده اخیر مورد توجه بیشتری قرار گرفته‌ است. چاووش‌خوانی به جز بوشهر در استان‌های هرمزگان، خوزستان و مازندران نیز مرسوم است. بسیاری پایه‌گذار آن را علامه مجلسی می‌دانند. اشعار چاووشی را یا از میان اشعار شاعران معروف منطقه یا از چاووشی‌نامه‌های مختلف همچون چاووشی‌نامه ناصرالدین شاه و مانند آن انتخاب می‌کنند.

۵. سبالو
سبالو یک نوع مراسم آواز خوانی است که در آن افراد به شکل دایره دور یکدیگر جمع می‌شوند و شانه‌های خود را تکان می‌دهند. این نوع موسیقی برگرفته شده از موسیقی آفریقایی است که با دایره همراه است. در گذشته بیشتر ریتم آوازها با دست زدن افراد و نهایتا دهل شکل می‌گرفته است اما در حال حاضر این مراسم بیشتر در بوشهر و در عزاداری و همراه با سنج و دمام و دهل اجرا می‌شود.

۶. یزله
این نوع موسیقی تنها با دست زدن و توسط خوانندگان غیرحرفه‌ای و هم در مراسم عزا و هم در عروسی انجام می‌شود. در این فرم، ملودى بیشتر از همه حائز اهمیت است و به متن چندان اهمیتى داده نمى‌شود. در یزله‌خوانی یک نفر می‌خواند و بقیه در حالیکه دست می‌زنند به او جواب می‌دهند. یزله‌خوانی با «صلی علی النبی یا هو» شروع می‌شود که به دیگران آمادگی می‌دهد. یزله عزاداری با سینه‌زنی نیز همراه است. در یزله افراد با گرفتن کمر فرد جلو، یک قطار انسانی تشکیل داده و با ضرب آهنگ شعر یَزْله، به نرمی قدم برداشته و به جلو می‌روند.

دوره‌های آوازی در یزله اغلب کوتاه و تکراری هستند و بافت ملودی در آن به آوازهای بدوی آفریقایی شباهت دارد. ریشه آوازهای یزله به احتمال از نی‌مه‌ها یا آوازهای دریایی گرفته شده است.

۷. بیت خوانی
بیت‌خوانی نوعی از آواز محلی بوشهر است که در زمره قدیمی‌ترین آوازها و ترانه های برجا مانده از موسیقی بوشهر به شمار می‌رود. منظور از بیت‌خوانی دو مصراع است که دارای یک معنی مستقل و نوعی آواز محلی است که به دو شیوه نزدیک به هم، یکی در مجالس شادی مثل حنابندان، عروسی، بدرقه و استقبال زائران و … و دیگری در مراسم‌های عزاداری و سوگواری اجرا می‌شود و ریتم و آهنگ در هر دو جا یکسان است اما هر کدام درون مایه خاص خود دارد.

۸. نی مه خوانی
نی‌مه خوانی نوعی موسیقی کار است که در دریا به هنگام پارو زدن و هنگام ماهیگیری یا کار به منظور بازده بهتر اجرا می‌‌شده است. ریشه این آوازخوانی از بردگان آفریقایی است که برای رفع خستگی در کار آوازهایی در غالب سوال و جواب می‌خواندند. این نوع موسیقی در هرمزگان نیز رواج دارد.
 

نی‌مه‌ها به چند دسته تقسیم می‌شوند؛ از جمله نیمه میداف یا پاروزنی، نیمه گرگور یا لنگرکشی، نیمه تور ریزی، نیمه راگی یا به آب انداختن و نیمه شراع یا بالا کشیدن بادبان. هر نی‌مه خوانی بسته به هر یک از این دسته‌ها ضرب‌آهنگ خاص و جداگانه‌ای و همچنین متن مخصوص به خود را دارد و در آن معمولا یک نفر به نام سرخوان یا سرهنگ ابیاتی را می‌خواند و جمع دیگر کارگران با ترجیع‌بندی که معمولا معنای خاصی ندارد (مانند هله‌مالی) پاسخ او را می‌دهند و به این شکل ریتم کاری که انجام می دهند هماهنگ می‌شود.

۹. موسیقی بندری
مشهورترین موسیقی بوشهری و به طور کلی جنوبی است که در بوشهر، هرمزگان و خوزستان عمومیت دارد و در مراسم‌های شادی و عروسی نواخته می‌شود. این نوع موسیقی  متاثر از فرهنگ مهاجران آفریقایی است و ریتمی شاد و تند داشته و توسط سازهایی همچون تومبا، تمپو و نی انبان نوخته می‌شود. محبوبیت این سبک نه فقط در جنوب ایران، بلکه در سراسر کشور است اما عمده استفاده از آن در جنوب ایران است.

نی انبان موسیقی بوشهری
۱۰. موسیقی زار
موسیقی زار دیگر در بوشهر منسوخ شده و بیشتر در هرمزگان اجرا می‌شود. زار نوعی موسیقی درمانی است و به باور محلی‌ها، ارواح و جن‌ها به شکل بادهایی از روی دریا وزیده می‌شوند و افراد را تسخیر می‌کنند و این مراسم برای خروج این بادها است. هر باد نام خود را دارد و برای آن آواز مخصوصی خوانده می‌شود که قسمتی از این آوازها معمولا با کلمات نامفهومی همراه است. از معروف‌ترین بادها می‌توان به «باد شیخ شنگر» اشاره کرد. مشابه به این مراسم نیز تـوسط قبیله‌های آفریقایی مهاجر در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ به قبل انجام می‌شده که همراه با قربانی کردن حیوانات توسط فرد بیمار همراه بوده است. موسیقی زار در یک مراسم سنتی به همین نام نواخته و خوانده می‌شود و فقط سازهای کوبه‌ای در آن به کار می‌رود.

۱۱. موسیقی لیوا
لیوا ابتدا نام نوعی دهل بوده که به عقیده برخی نامش از روستای لیوا در عمان گرفته شده است. به مرور زمان و به دلیل این‌که در این نوع موسیقی ساز اصلی لیوا بوده است نام خود موسیقی نیز به لیوا تغییر نام داده است. لیوا که نوعی موسیقی شاد همراه با رقص است و در مجلس‌های شادی نواخته می‌شود که کمتر از سازهای بادی و بیشتر از انواع دهل‌ها استفاده می‌شود. این نوع موسیقی نیز در هرمزگان بیشتر رواج دارد.

سازهای موسیقی بوشهر
در بوشهر مجموعه ای از سازهای ملودیک و ضربی وجود دارد که برخی از سازهای مورد استفاده در موسیقی بوشهری به شرح زیر است:

۱. نی انبان
نی انبان بوشهر
اصلی‌ترین ساز ملودیک در موسیقی بوشهر نی‌انبان است. نی‌انبان قدمتی چندین هزار ساله دارد و گفته می‌شود که بابلی‌ها دو هزار سال پیش از میلاد نی‌انبان داشته‌اند اما ریشه آن به درستی مشخص نیست؛ برخی پژوهشگران اظهار داشته‌اند که یونانی‌ها ریشه آن را آسیا می‌دانند. نی‌انبان از سه قسمت تشکیل شده است: اشک یا انبان که از پوست بز تهیه شده، لوله صوتی و لوله دمیدنی. محسن شریفیان و سعید شنبه‌زاده از موازندگان مشهور این ساز هستند.

۲. نی جفتی
نی جفتی بوشهر
نی جفتی یا دونای سازی بادی است که از دو نی تشکیل شده که جنس آن از نی یا استخوان پاهای پرنده‌ای به نام دال است. این ساز نیز قدمتی هزاران ساله دارد و از دیرباز در مراسم‌های شادی و سرور در خاورمیانه مرسوم بوده است. این ساز عموما در جنوب نواخته می‌شود و خاستگاه آن بوشهر، هرمزگان و خوزستان است. نی جفتی در بوشهر به صورت تکنوازی یا به صورت همراهی با ضرب سنتی بوشهری اجرا می‌شود. از نوازندگان مشهور آن می‌توان به مجید پاکدل و احمد علی‌شرفی اشاره کرد.

۳. دمام
سازهای موسیقی بوشهر
دمام سازی کوبه‌ای و از نوع دو طرفه است که نسبت به دهل قطر کمتری دارد و نواختن آن با دست یا با دو قطعه چوب ساخته شده از برگ درخت خرما صورت می‌گیرد. دمام علاوه بر مجالس شادمانی که همراه با نی جفتی و نی انبان نواخته می‌شود، در مراسم سوگواری مذهبی نیز کابرد دارد که به شکلی دیگر و همراه با سنج نواخته می‌شود. دمام همچنین در تشییع جنازه و همچنین فراخوانی برای کارهای جمعی نیز نواخته می‌شود.

۴. سنج
سازهای موسیقی بوشهر
سنج نوعی ساز کوبه‌ای است که از دو صفحه برنجی با قطر بین ۲۰ تا ۶۰ تشکیل شده است که معمولا با دمام نواخته می‌شود. در گذشته بر این عقیده بوده‌اند که چون جنس سنج از فلز است و اجنه از فلز می‌ترسند، به همین خاطر آن را در کنار نوازنده‌های دمام می‌نوازند تا جسمشان از اشباح و شیاطین آزاد شده و نوازنده بتواند با نیتی پاک به نواختن بپردازد.

۵. بوق
سازهای موسیقی بوشهر
بوق نوعی ساز ملودیک است که معمولا با گروه سنج و دمام همراه است. این ساز در اصل شاخ نوعی گوزن آفریقایی یا شاخ بز کوهی است و امروزه از نوع مصنوعی ساخته می‌شود؛ صدای بسیار بلندی دارد که بدون هیچ‌گونه تقویت‌کننده صدا از فاصله‌های دور نیز شنیده می‌شود. به همین دلیل گاهی از آن به عنوان شروع‌کننده مراسم سنج و دمام استفاده می‌شود.

از دیگر سازهای موسیقی بوشهر می‌توان به نى تکی، لیوا بوشهری، عود، دهل و کاسوره اشاره کرد. موسیقی بوشهری همراه پر از ریتم و اشتیاق به زندگی بوده است و در سال‌های اخیر هنرمندان زیادی سعی در زنده نگه داشتن فرهنگ موسیقیایی بوشهر داشته‌اند که از جمله آن‌ها می توان به محسن شریفیان اشاره کرد که علاوه بر نواختن نی‌انبان و تاسیس گروه موسیقی لیان، کتاب‌های متعددی درباره موسیقی بوشهر و جنوب منتشر کرده است.

“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”